Σπύρος Μανουσέλης.Το ότι η άνοδος της θερμοκρασίας και η σταδιακή αύξηση της διάρκειας της ημέρας κατά τους εαρινούς και θερινούς μήνες επηρεάζει ολόκληρη τη φύση είναι σε όλους γνωστό εμπειρικά. Λιγότερο κατανοητό είναι το πώς αυτή η εποχική αλλαγή επηρεάζει τόσο τις σεξουαλικές όσο και τις ψυχολογικές διαθέσεις των ανθρώπων. Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι συνδέουν τις καλοκαιρινές διακοπές με μια σφοδρή επιθυμία για πιο απολαυστική ερωτική ζωή; Υπάρχει άραγε μια ιδανική εποχή για τις ερωτικές τους συνευρέσεις των ανθρώπων, όπως ισχύει για τα περισσότερα θηλαστικά;
Πράγματι, τις τελευταίες δεκαετίες, οι σχετικές ηθολογικές και βιοψυχολογικές έρευνες αποκάλυψαν ότι κατά την πορεία της εξέλιξης των πρωτευόντων θηλαστικών, διαφοροποιήθηκαν σταδιακά δύο τουλάχιστον εξειδικευμένα εγκεφαλικά κυκλώματα που ρυθμίζουν από κοινού την ερωτική συμπεριφορά αυτών των ζώων. Το πρώτο εγκεφαλικό κύκλωμα είναι σε θέση να αναγνωρίζει τις εποχικές αλλαγές και να προετοιμάζει τον οργανισμό για την έλευση θερμότερων εποχών. Το δεύτερο εγκεφαλικό κύκλωμα επιτρέπει στον οργανισμό να εκτιμά το ενεργειακό κόστος αλλά και τα ενεργειακά αποθέματα που απαιτούνται για τη συνουσία και την αναπαραγωγή.
Και τα δύο εξειδικευμένα νευρωνικά κυκλώματα εντοπίστηκαν σε μια βαθύτερη και πιο αρχαϊκή εξελικτικά δομή του εγκεφάλου, στον υποθάλαμο. Πρόκειται για μία περίπλοκη εγκεφαλική δομή αποφασιστικής σημασίας για τις ομοιοστατικές λειτουργίες και την ισορροπημένη συμπεριφορά του οργανισμού, αφού από αυτήν περνάνε οι περισσότερες εξωγενείς πληροφορίες από το περιβάλλον. Αυτές τις πληροφορίες ο υποθάλαμος τις αντιπαραβάλλει με τις εσωτερικές βιολογικές παραμέτρους του οργανισμού, ρυθμίζοντας έτσι τις ενδοκρινικές και τις σπλαχνικές αντιδράσεις του.
Από τις δομές λοιπόν του υποθαλάμου εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό οι ισορροπημένες λειτουργίες του οργανισμού, π.χ. το πότε ή πόσο πρέπει να τρέφεται, καθώς και το πότε ή πόσο συχνά πρέπει να συνουσιάζεται. Κάτι που, από αμνημονεύτων χρόνων, είχε διαισθανθεί και περιγράψει η ερωτική λογοτεχνία: η όρεξη για τροφή και η όρεξη για σεξ θεωρούνταν ανέκαθεν δύο στενότατα συνυφασμένες ανθρώπινες σωματικές λειτουργίες!
Αυτή η φυσιολογική διαπλοκή, δηλαδή η στενότατη βιολογική σχέση εξάρτησης μεταξύ τροφής και σεξ, επιβεβαιώθηκε επιστημονικά μόλις πριν από δύο δεκαετίες από τις πρωτοποριακές έρευνες των R.G. Foster και T. Roenneberg, οι οποίοι ανακάλυψαν ότι η δραστηριότητα αυτών των δύο κυκλωμάτων του υποθαλάμου επηρεάζει όντως την ενεργοποίηση ή την απενεργοποίηση των εγκεφαλικών δομών που σχετίζονται με το σεξ και τη διατροφή.
Το ημερολόγιο των ανθρώπινων ερωτικών δραστηριοτήτων
Επιπλέον έρευνες έδειξαν ότι αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα εμπλέκονται και καθορίζουν τους αναπαραγωγικούς ρυθμούς των θηλαστικών (ετήσιους, εποχικούς, ή διαρκείς).
Χάρη σε αυτές τις ανακαλύψεις αρχίσαμε να κατανοούμε το γιατί και κυρίως το πώς η διάρκεια της ημέρας (φωτοπερίοδος) μπορεί να καθορίζει την ερωτική συμπεριφορά των ανώτερων θηλαστικών. Μάλιστα, τα περισσότερα θηλαστικά διαθέτουν ειδικά εγκεφαλικά κυκλώματα για να ανιχνεύουν την αύξηση της διάρκειας της ημέρας κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι. Γεγονός που, όταν συμβαίνει, πυροδοτεί αυτομάτως μια εντονότερη ερωτική επιθυμία και συνουσιακή συμπεριφορά.
Σε ό,τι αφορά το είδος μας, σύμφωνα με τα επίσημα δημογραφικά και στατιστικά δεδομένα, η ερωτική δραστηριότητα των ανθρώπων αυξάνει, κατά μέσον όρο, την περίοδο του καλοκαιριού. Για παράδειγμα, διάφορες μελέτες επιβεβαιώνουν ότι οι πωλήσεις προφυλακτικών αυξάνονται κατακόρυφα κατά τους θερινούς μήνες ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και την Ε.Ε. Κάτι που, ενδεχομένως, εξαρτάται όχι μόνο από βιολογικούς αλλά και από κοινωνικούς παράγοντες (διακοπές, περισσότερος ελεύθερος χρόνος, κ.ο.κ.).
Παρ’ όλα αυτά, αυτή η αυξημένη συνουσιακή μας δραστηριότητα το καλοκαίρι θα μπορούσε να θεωρηθεί όχι ένα πολιτισμικό φαινόμενο, αλλά ως κατάλοιπο του βαθύτερου εξελικτικού μας παρελθόντος: σε πιο επισφαλείς συνθήκες επιβίωσης, που επικρατούσαν κατά το μακρινό παρελθόν, η αυξημένη ερωτική δραστηριότητα των προγόνων μας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες (κυρίως τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο) αποτελούσε κάποια εγγύηση για το ότι τα κυήματα που θα γεννηθούν, μετά από εννιά μήνες, θα έρχονταν στον κόσμο την άνοιξη, δηλαδή σε κλιματικές συνθήκες που ευνοούσαν τη βιωσιμότητά τους.
Πάντως, η ύπαρξη μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο ανελαστικών νευρωνικών «ημερολογίων», ικανών να καταμετρούν τους εποχικούς κύκλους και να ρυθμίζουν τη σεξουαλική μας δραστηριότητα, αποτελεί μέχρι σήμερα ένα ανοιχτό επιστημονικό ζήτημα. Κι αυτό γιατί οι συνθήκες επιβίωσης των ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες, η μαζική χρήση αντισύλληψης και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες περιπλέκουν τα αμιγώς γενετικά-εξελικτικά με τα ευμετάβλητα επιγενετικά-περιβαλλοντικά δεδομένα. Εντούτοις, σύμφωνα με τα διαθέσιμα νευροεπιστημονικά δεδομένα, θα πρέπει να θεωρείται μάλλον βέβαιο ότι οι εκάστοτε ερωτικές συμπεριφορές των ανθρώπων δεν υπερβαίνουν τις εγκεφαλικές τους προδιαγραφές.
Απ’ ό,τι φαίνεται, σε λίγα χρόνια στο λήμμα «έρωτας» των επιστημονικά ενημερωμένων λεξικών θα διαβάζουμε: «Σφοδρή αλλαγή της εγκεφαλικής δραστηριότητας που προκαλείται από την έκλυση μεγάλης ποσότητας ειδικών νευροδιαβιβαστών (ντοπαμίνης, ωκυτοκίνης, βασοπρεσίνης) με άμεσο στόχο την ερωτική ηδονή και απώτερο στόχο την προώθηση της αναπαραγωγικής λειτουργίας».
Εχετε κάθε δικαίωμα να θεωρήσετε αυτόν τον ορισμό κάπως «άχρωμο», ή, έστω, υπερβολικά «περιοριστικό», όχι όμως ανακριβή! Πράγματι, από τις πιο πρόσφατες σχετικές νευροεπιστημονικές έρευνες προκύπτει ότι, στη μακρά εξελικτική ιστορία του είδους μας, ο εγκέφαλός μας ανέπτυξε τρία βασικά, αλλά διαφορετικά μεταξύ τους -τόσο από λειτουργική όσο και από ανατομική άποψη- συστήματα που από κοινού καθορίζουν την ερωτική μας συμπεριφορά και τελικά εγγυώνται την επιτυχή αναπαραγωγή μας.
Οι εγκεφαλικές προϋποθέσεις της ερωτικής παραφοράς
Το πρώτο εγκεφαλικό ερωτικό σύστημα σχετίζεται με τη δημιουργία της σεξουαλικής επιθυμίας, που μας ωθεί στο να ζευγαρώνουμε. Το δεύτερο επιτρέπει την ανάδυση του «ρομαντικού» έρωτα, εδραιώνει δηλαδή την ερωτική σχέση και μας παρέχει τα αναγκαία κίνητρα για να αφιερώνουμε περισσότερο χρόνο και ενέργεια στην, στον, ή το σύντροφό μας. Τέλος, το τρίτο εγκεφαλικό σύστημα διασφαλίζει τη μακροχρόνια ερωτική σχέση.
Καμία έκπληξη δεν προκαλεί, λοιπόν, το γεγονός ότι τόσο οι περίπλοκες και χρονοβόρες ερωτοτροπίες όσο και η επίτευξη της πολυπόθητης ερωτικής συνεύρεσης μεταξύ των ανθρώπων ρυθμίζονται και εξαρτώνται πρωτογενώς από ενδογενείς βιολογικούς και, δευτερευόντως, από εξωγενείς πολιτισμικούς παράγοντες. Μεγάλη έκπληξη, αντίθετα, προκαλεί το τεράστιο χρονικό διάστημα που απαιτήθηκε μέχρι να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε την «πραγματική» φύση των βιολογικών παραγόντων -γονιδιακών, εγκεφαλικών και ψυχολογικών- που επηρεάζουν, και μαζί με τον πολιτισμό συνδιαμορφώνουν τα ερωτικά μας ήθη και πάθη.
Πάντως, θα έπρεπε να είναι πια ολοφάνερο ότι καμία ουσιαστική πρόοδος στην κατανόηση της ερωτικής μας συμπεριφοράς δεν μπορεί να επιτευχθεί εφόσον αγνοούμε, ή, χειρότερα, εφόσον παραβλέπουμε σκοπίμως τις βιολογικές-εγκεφαλικές παραμέτρους που, από κοινού με το κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον, συγκαθορίζουν τις ποικίλες εκδηλώσεις της. Οφείλουμε, ωστόσο, να παραδεχτούμε ότι ακόμη και η πληρέστερη νευροβιολογική ή εγκεφαλική εξήγηση των μηχανισμών της ανθρώπινης ερωτικής λαγνείας δεν θα καταφέρει ποτέ να εξαντλήσει το όλο ζήτημα.
Πράγματι, όποτε αναλύουμε την ερωτική συμπεριφορά των ανθρώπων σε «εργαστηριακές συνθήκες» διαπιστώνουμε ότι, σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι συμπεριφέρονται όπως περίπου και τα άλλα πρωτεύοντα. Μάλιστα, έχει πολλαπλώς επιβεβαιωθεί ότι τόσο η παρέμβαση όσο και η εξειδικευμένη λειτουργία ορισμένων εγκεφαλικών συστημάτων στην ερωτική ζωή των πρωτευόντων βασίζεται στη παραγωγή κάποιων κοινών εγκεφαλικών μορίων, κυρίως ορμονών.
Ετσι, για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι η έντονη σεξουαλική έλξη που νιώθουμε για κάποιον ή κάποια εξαρτάται από την απελευθέρωση μεγάλων ποσοτήτων τεστοστερόνης, ενώ η ερωτική έκσταση που βιώνουμε κατά την ερωτική επαφή καθορίζεται κυρίως από την ποσότητα ντοπαμίνης που εκλύεται στον εγκέφαλο σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης. Αλλά και η «μονιμοποίηση» της ερωτικής σχέσης στον χρόνο φαίνεται πως σχετίζεται με την αυξημένη παραγωγή μιας άλλης ορμόνης, της ωκυτοκίνης στις γυναίκες και της βασοπρεσίνης στους άνδρες.
Πώς μεταφράζεται το αινιγματικό και αιθέριο ερωτικό πάθος σε αυτές τις βιοχημικές αναλύσεις; Και τι απομένει από το «μυστήριο» των ανθρώπινων ερωτικών σχέσεων, δηλαδή από την επιθυμία να υπερβούμε τον εαυτό μας μέσα στην ερωτική σχέση με ένα άλλο άτομο, όταν αυτή αποδομείται και ανάγεται στην «ανούσια» μηχανική κάποιων βιομορίων; Μήπως, εν τέλει, έχουν δίκιο όσοι επιμένουν ότι η ορθολογική και εμπειρική προσέγγιση της επιστήμης σκοτώνει τον έρωτα;
Μάλλον όχι! Το σφάλμα που διαπράττουν συστηματικά τόσο οι αυτόκλητοι ιππότες του έρωτα όσο και οι επιστημονικά νεοφώτιστοι «αναγωγιστές» είναι ότι συγχέουν τα ερωτικά βιώματα και πάθη με τους μηχανισμούς που τα παράγουν. Λες και το να γνωρίζει κανείς τους μηχανισμούς της πέψης σημαίνει ότι έχει χάσει τη δυνατότητα να απολαμβάνει τα θεσπέσια εδέσματα, ή, αντιστρόφως, ότι η ικανότητα να απολαμβάνει τα πιο απολαυστικά εδέσματα εξαρτάται από το αν γνωρίζει επακριβώς τη χημική τους σύσταση και τη λειτουργία των πεπτικών ενζύμων.
Τελικά, όσο βαθύτερα γνωρίζουμε τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις και τους μηχανισμούς του έρωτα, τόσο αυτός θα μας διαφεύγει, επειδή μπορεί να επηρεάζει την εγκεφαλική μηχανή που τον παράγει και επιχειρεί να τον κατανοήσει. Καλές… διακοπές!
