ένα βασιλικό παλάτι, ένα πολυτελές φρούριο, ένας ναός για την προσκύνηση μιας θεότητας. Ένα κτίσμα με χρήση συγκεκριμένη, όχι ένα σύμβολο αρμονίας και απλότητας όπως το έφτιαξε ο χρόνος στο πέρασμά του.
Δες τον Μυστικό Δείπνο του Ντα Βίντσι πριν και μετά την αποκατάστασή του, τι οδυνηρό ξάφνιασμα προξενεί η ένταση των χρωμάτων, η σαφήνεια των περιγραμμάτων που εξόρισαν για πάντα την αχλή της φθοράς και της μουτζούρας, το πέπλο μυστηρίου και δέους για το τι συνέβη στ’ αλήθεια γύρω από εκείνο το μοιραίο τραπέζι και πως ακριβώς ήταν οι συνδαιτυμόνες.
Και δες την Αφροδίτη της Μήλου και την Άπτερο Νίκη στη σημερινή τους κατάσταση· φαντάσου τες αλώβητες και ολοκληρωμένες, πόσο πολύ θα έχαναν τον συμβολικό χαρακτήρα που έχει δώσει η επέμβαση του χρόνου πάνω τους – δεν μπορώ παρά να σκέφτομαι πόσο πολύ θα ήθελαν οι δημιουργοί τους να είχαν φτάσει σε αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα από μόνοι τους, έχοντας εξαρχής συλλάβει αυτό που σήμερα «απομένει» από τα έργα τους.
Δες τα σπαράγματα του Σολωμού, πόσο πιο ποιητικά ακούγονται και διαβάζονται στην ατελή μορφή που έμειναν για πάντα, πόσες εικόνες, πόσους ήχους και πόσες σκέψεις υποβάλλουν, δίπλα στα τελειωμένα ποιήματα που λέν’ αυτό που λένε.
Άκου τις ημιτελείς συμφωνίες του Σούμπερτ και του Μπρούκνερ και φαντάσου πόσο θα ξέπεφταν αν οι συνθέτες είχαν προλάβει να προσθέσουν την καταφατική αποκορύφωση, το θρίαμβο, που απαιτεί η φόρμα της συμφωνίας για το τελευταίο, τέταρτο μέρος της.
Και δες τα προπλάσματα των αγαλμάτων πλάι στα ολοκληρωμένα γλυπτά, τα προσχέδια των πινάκων πλάι στον τελικό πίνακα. Ναι, είμαι πια βέβαιος πως ο χρόνος είναι ο καλύτερος καλλιτέχνης απ’ όλους τους μεγάλους και τους μικρούς καλλιτέχνες, πως εκείνος γνωρίζει τον αληθινό σκοπό του δημιουργού, την αόριστη και γενική σύλληψη η οποία ποτέ δεν προσεγγίστηκε από άνθρωπο, όσο σπουδαίος και αν υπήρξε – την αληθινή αξία της τέχνης που είναι να κινητοποιεί τη φαντασία και το αίσθημα, όχι να τα ακυρώνει με τις οριστικές και αναμφισβήτητες δηλώσεις της. Έτσι και τα πρόσωπα των ανθρώπων, στις διάφορες ηλικίες απ’ όπου περνάνε δεν είναι παρά μια σειρά προσχέδια· και το τελικό έργο, η ύστατη προσπάθεια του καλλιτέχνη, είναι το πιο καλό απ’ όλα τα άλλα. Τα πρόσωπά μας όταν πια γερνάμε είναι ένα τοπίο απέραντο, διηγούνται την ιστορία μας, απαυγάζουν όση σοφία, γνώση και αγάπη έχουμε καταφέρει να νιώσουμε ή ν’ αποκτήσουμε και ξεπερνάνε ό,τι έχει προηγηθεί σε αξία. Ο χρόνος, ο χρόνος το έχει καταφέρει αυτό, και όποιος δεν το βλέπει και δεν το αποδέχεται αυτό είναι τυφλός στην ομορφιά του κόσμου.
Κηφισιά, 19 Ιανουαρίου 2024
Σ.Δ Στοιχεία του βίου του Αλέξη Πανσέληνου ( Αθήνα, 1943) και τα έργα του: biblionet.gr
Το τέλος του άρθρου του Σταύρου Ζουμπουλάκη " Ο Ηνίοχος τότε και τώρα " ( 2023 )
Η πολυχρωμία των αρχαίων αγαλμάτων και ναών μάς είναι βεβαίως πολύ γνωστή, τώρα όμως, σε τούτο το διάσημο άγαλμα, συγκεκριμενοποιείται με μεγάλη ακρίβεια. Τα χείλη του Ηνίοχου ήταν κόκκινα (γιατί ήταν φτιαγμένα μόνο από χαλκό), τα δόντια ασημένια, τα ηνία και η ζώνη κοκκινωπά (επειδή το κράμα περιείχε λιγότερο κασσίτερο), ο χιτώνας χρυσαφής (λόγω του γυαλισμένου ορείχαλκου). Το άγαλμα που βλέπουμε σήμερα και μας μαγνητίζει δεν είναι το ίδιο με εκείνο που έβλεπαν πριν από 2.500 χρόνια, και όχι μόνο επειδή εκείνοι το έβλεπαν ολόκληρο, αρματηλάτη και άρμα σε ενιαία σύνθεση. Ο Ηνίοχος που βλέπουμε εμείς (όπως και τα άλλα μπρούντζινα αγάλματα) είναι διαβρωμένος και γι’ αυτό δεν λαμποκοπάει, μα έχει πάρει αυτό το σκουροπράσινο χρώμα. Δόξα τω πανδαμάτορι! Δεν θα ήθελα καθόλου να δω το συγκλονιστικό άγαλμα στην αρχική του μορφή. Το ίδιο δεν θα ήθελα να περπατήσω στους Δελφούς όπως ήταν τότε. Αν εμπιστευτώ τις αρχαιολογικές πληροφορίες για τα εκατοντάδες κτίσματα που ήταν συσσωρευμένα εκεί, δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι ο ιερός τόπος θα παρουσίαζε αφόρητη εικόνα. Ο χρόνος έκανε και εδώ καλή δουλειά!
Η τέχνη της γλυπτικής ολοκλήρωσε την ανάπτυξή της και έφτασε στην κορύφωσή της στην αρχαία Ελλάδα. Ο,τι σπουδαίο έκαναν έκτοτε μεγάλοι γλύπτες, όπως ο Μιχαήλ Αγγελος ή ακόμη ο Ροντέν (όπως και οι διάδοχοί του Μπουρντέλ και Μαγιόλ), προϋποθέτει την ελληνική γλυπτική και πορεύεται στον δρόμο της. Επρεπε να περιμένουμε τους γλύπτες του μοντερνισμού (Μπρανκούζι, Τζιακομέτι, Μουρ, Ζάντκιν και πολλούς άλλους), που απελευθερώνουν τη γλυπτική φόρμα από τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του φυσικού αντικειμένου, για να δούμε τη γλυπτική να κάνει το επόμενο βήμα της. Η μοντέρνα γλυπτική μάλιστα άσκησε το βλέμμα μας ώστε να εκτιμήσουμε την αισθητική –δεν λέω την αρχαιολογική– αξία της προκλασικής ελληνικής γλυπτικής, αλλά και της γλυπτικής άλλων πολιτισμών. Ενας από τους συντελεστές όχι του κάλλους της αρχαίας γλυπτικής αλλά της συγκίνησης που μας προξενεί είναι μάλλον και ο χρόνος, που την απάλλαξε από τα κακόγουστα, για το σύγχρονο αισθητήριο, στοιχεία και κράτησε μόνο την τέλεια φόρμα και τις αρμονικές αναλογίες. Τα περικαλλή αγάλματα που βλέπουμε όλοι, γλύπτες και μη γλύπτες, επί αιώνες, και κόβεται μπροστά σε ορισμένα από αυτά η ανάσα μας, είναι τα θεσπεσίως διαβρωθέντα από τον χρόνο.
