Θανάσης Γιαλκέτσης. ● Οταν αναφερόμαστε στον Διαφωτισμό, για τι ακριβώς μιλάμε;
Μιλάμε πρώτα απ’ όλα για ένα διανοητικό κίνημα του 18ου αιώνα, που ενσαρκωνόταν από μείζονες συγγραφείς, όπως ο Βολτέρος, ο Ζαν-Ζακ Ρουσό, ο Ντενί Ντιντερό, ο Ιμάνουελ Καντ ή ο Ντέιβιντ Χιουμ. Σε αντίθεση με την εικόνα που έχουμε συχνά, δεν υπάρχει θεωρητική ενότητα, αλλά ο Διαφωτισμός διαπερνιέται από μεγάλες θεωρητικές αντιθέσεις. Ο Ρουσό, για παράδειγμα, ήταν δύσπιστος απέναντι στην επιστημονική και τεχνική πρόοδο, η οποία θεωρείται μία από τις μεγάλες αρχές του Διαφωτισμού. Παρόμοια, ανάμεσα στον ρεπουμπλικανισμό του Ρουσό και τον φιλελευθερισμό του Μοντεσκιέ ή του Βολτέρου, ο οποίος ήταν μάλλον θιασώτης ισχυρών αλλά φωτισμένων εξουσιών, δεν υπάρχει ενότητα πολιτικών ιδεών. Αυτό που αποτελεί το κοινό σημείο των συγγραφέων του Διαφωτισμού είναι η πίστη τους στη χειραφετική δύναμη της γνώσης. Ο Διαφωτισμός αναφέρεται επίσης σε μια φιλοσοφική κληρονομιά και σε αξίες. Μια κληρονομιά την οποία σφετερίζονται σήμερα ορισμένοι, με τρόπο μερικές φορές διαστρεβλωτικό, για να της ασκήσουν κριτική ή και για να τη διεκδικήσουν.
● Δεν έχει επομένως τελειώσει ο Διαφωτισμός;
Οχι. Συνεχίζει να μας διαφωτίζει. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις τωρινές συζητήσεις για τη διανοητική κληρονομιά του Διαφωτισμού, παρά μόνον επιστρέφοντας στον 18ο αιώνα και καταδεικνύοντας ότι ο Διαφωτισμός ήταν πολύ πιο πολυφωνικός από όσο λέγεται συνήθως. Αυτό το πηγαινέλα ανάμεσα στο παρελθόν και στο δικό μας παρόν, αυτό που αποκαλώ «η επικαιρότητα του Διαφωτισμού», είναι στο επίκεντρο της εργασίας μου.
● Στο εναρκτήριο μάθημά σας στο Collège de France, αναφερθήκατε στην αναγκαιότητα να διαγνώσουμε την «πολλαπλότητα του Διαφωτισμού». Τι εννοούσατε με αυτή την έκφραση;
Ο Διαφωτισμός δεν αποτελεί ένα συνεκτικό φιλοσοφικό σύστημα, αλλά ένα πεδίο συζητήσεων και αντιπαραθέσεων. Αυτή η διαφορετικότητα είναι και γεωγραφική. Από τη δεκαετία του 1980, οι ιστορικοί κατέδειξαν ότι δεν υπήρχε ένα κίνημα που ξεκίνησε από τη Γαλλία και διαδόθηκε έπειτα σε όλη την Ευρώπη, όπως λεγόταν επί μακρόν, αλλά υπήρχε ο σκοτικός Διαφωτισμός, που επικεντρωνόταν κυρίως στην πολιτική οικονομία, με τον Σμιθ και τον Χιουμ· υπήρχε ο γερμανικός Διαφωτισμός γύρω από τον Καντ, στον οποίο έπαιζε πιο σημαντικό ρόλο η θρησκεία· υπήρχε ο ιταλικός Διαφωτισμός κ.ο.κ. Μπορούμε να προχωρήσουμε ακόμα πιο μακριά, καταδεικνύοντας ότι φιλόσοφοι εκτός Ευρώπης προσπάθησαν να υπερασπιστούν την ιδέα μιας χειραφετικής γνώσης, μορφές πολιτικής ελευθερίας, θρησκευτικής ανεκτικότητας, εμπνεόμενες μερικές φορές από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό του 18ου αιώνα. Είναι το παράδειγμα της Ιαπωνίας του Μεϊτζί, των μεταρρυθμιστών στον αραβικό ή στον οθωμανικό κόσμο στα τέλη του 19ου αιώνα, των Κινέζων δημοκρατών και μεταρρυθμιστών στις αρχές του 20ού αιώνα… Μπορούμε επίσης να ανιχνεύσουμε μορφές Διαφωτισμού στον ορθολογισμό της αραβικής σκέψης του 12ου αιώνα με τον Αβερρόη ή της εβραϊκής σκέψης του Μαϊμονίδη. Είναι αυτό που ο Λέο Στράους αποκαλούσε «ο μεσαιωνικός Διαφωτισμός». Παρ’ όλο που δεν πρέπει να αμφισβητήσουμε τον θεμελιώδη σταθμό που αντιπροσωπεύει ο Διαφωτισμός του 18ου αιώνα, χρειάζεται να τον σκεφτόμαστε ως μια σημαντική φάση μιας παγκόσμιας ιστορίας της χειραφέτησης. Ο οικουμενισμός του Διαφωτισμού υποβάλλεται μερικές φορές σε κριτική ως μια μορφή ευρωπαϊκού ή δυτικού ιμπεριαλισμού. Στην πραγματικότητα, αυτή η ιστορία είναι πλουραλιστική, παρήγαγε πλούσιες διανοητικές παραδόσεις πέρα από την Ευρώπη. Και αυτή είναι η αληθινή απόδειξη της οικουμενικότητάς του.
● Πράγματι, η μετααποικιακή κριτική, που γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αμφισβητεί το ιδεολογικό υπόστρωμα του Διαφωτισμού, το οποίο σύμφωνα με αυτήν είναι η πηγή του νεότερου ιμπεριαλισμού. Πόσο αξιόπιστα είναι αυτά τα επιχειρήματα;
Η μετααποικιακή κριτική καλύπτει πολύ διαφορετικές τοποθετήσεις. Μια ριζοσπαστική κριτική αμφισβητεί την ίδια την αρχή των οικουμενικών αξιών ή φτάνει ώς το σημείο να θεωρεί τον Διαφωτισμό ως ρατσιστικό και αποικιοκρατικό κίνημα. Αυτό είναι ιστορικά εσφαλμένο, επειδή συγγραφείς όπως ο Ντιντερό, ο Κοντορσέ ακόμα και ο Βολτέρος άσκησαν κριτική στην ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και στη δουλεία. Εξάλλου, η αμφισβήτηση της ίδιας της αρχής των οικουμενικών αξιών είναι αδιέξοδη, γιατί μας ρίχνει εύκολα σε μια μορφή πλήρους πολιτικού σχετικισμού. Απεναντίας, ένα λιγότερο κατηγορηματικό ρεύμα της μετααποικιακής κριτικής προσελκύει την προσοχή μας στα τυφλά σημεία του Διαφωτισμού, στα όριά του, στις αντιφάσεις του. Οπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι ορισμένοι συγγραφείς του 18ου αιώνα, που τάσσονταν εναντίον της δουλείας ή του ιμπεριαλισμού, ήταν ωστόσο πεισμένοι ότι η Ευρώπη πρέπει να είναι ένα πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτός ο τύπος μετααποικιακής κριτικής είναι ενδιαφέρων, επειδή μας οδηγεί να ξαναδιαβάσουμε διαφορετικά τα κείμενα του Διαφωτισμού. Παρόμοια, χάρη στην ώθηση μιας οικολογικά ευαισθητοποιημένης ερμηνείας, αντιλαμβανόμαστε ότι ορισμένοι συγγραφείς του 18ου αιώνα είχαν επίγνωση των δυνητικών κινδύνων που συνεπάγονταν οι επιστήμες και οι τεχνικές. Αυτή η κριτική ερμηνεία εμπλουτίζει τόσο την ιστορική κατανόηση του Διαφωτισμού ως πλουραλιστικού κινήματος όσο και τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να τον αξιοποιήσουμε για να στοχαστούμε το παρόν. Και για να βγούμε, για παράδειγμα, από αυτό το ψευτοδίλημμα που μας καλεί να επιλέξουμε μεταξύ άμετρης τεχνικής προόδου και επιστροφής σε ένα εξιδανικευμένο προμοντέρνο παρελθόν. Η αληθινή διακύβευση είναι να θέσουμε την επιστήμη στην υπηρεσία της προστασίας του περιβάλλοντος. […]
???? Ο Γάλλος ιστορικός Αντουάν Λιλτί είναι καθηγητής στο Collège de France. Στο βιβλίο του «L’ Héritage des Lumières» (Gallimard 2019) υπογραμμίζει ότι ο Διαφωτισμός δεν είναι απλώς μια ιστορική περίοδος του θεωρητικού στοχασμού ή ένα φιλοσοφικό ιδεώδες, αλλά είναι κυρίως ένα πεδίο συζητήσεων για τις αμφισημίες της νεωτερικότητας, ο απόηχος των οποίων φτάνει ώς τις μέρες μας. Μολονότι δεν συμφωνούσαν πάντοτε μεταξύ τους, οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού αναγνώριζαν όλοι τους την αξία και την απελευθερωτική δύναμη της κριτικής σκέψης και αμφισβητούσαν πολλά από τα κυρίαρχα δόγματα της εποχής τους.
