Μεταφέρουν σκέψεις και συναισθήματα ή παρηγορητικές παραινέσεις, που αντλούνται από προσωπικές εμπειρίες των γραφόντων. Συνδέονται φυσικά με την εκκλησιαστική ζωή και τη δράση τους, αφού είναι όλοι προβεβλημένοι Επίσκοποι σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη και ταραγμένη περίοδο της χριστιανικής Εκκλησίας. Οπως σημειώνει ο επιμελητής του τόμου και εμπνευστής της όλης σειράς Δημήτρης Κυρτάτας, «είναι ελάχιστα γνωστές στο ευρύ κοινό, [ενώ και] οι ειδικοί μελετητές σπανίως χρησιμοποιούν τις επιστολές αυτές για να κατανοήσουν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τη διασταύρωση των μεγάλων δογματικών ιδεών με καθημερινά βιώματα» (σ. 14).
Οι επιστολές χωρίζονται σε δύο ομάδες. Στον «Παράδεισο» εντάσσονται επιστολές που εκθέτουν ιδανικές συνθήκες ζωής, με έμφαση στην ωραιότητα της φύσης και της γαλήνιας διαβίωσης, και στην «Κόλαση» όσες διεκτραγωδούν τα δεινά της ζωής, που κατά βάση προκαλούνται από άθλιες ανθρώπινες συμπεριφορές μέσα ή γύρω από τους κόλπους της Εκκλησίας. Ο παράδεισος βέβαια και η κόλαση είναι παράδεισος και κόλαση επί της γης, αφού η θεολογική εκδοχή της μεταθανάτιας μοίρας για τους πιστούς χριστιανούς και τους απίστους δεν είναι θέμα που θίγεται στις επιστολές.
Η ανάγνωση των επιστολών είναι πράγματι απολαυστική. Συμβάλλει σε αυτό η θαυμάσια γλώσσα των επιστολών – χωρίς πρόσβαση στο πρωτότυπο, υποψιάζομαι ότι ένα μέρος της απόλαυσης οφείλεται και στα νέα ελληνικά του μεταφραστή Πέτρου Παρθένη. Στις ολιγοσέλιδες θετικές επιστολές οι εικόνες που εξυμνούν το φυσικό περιβάλλον αντλούνται σχεδόν αποκλειστικά από την αρχαιοελληνική ποιητική παράδοση, καθώς και οι δύο αδελφοί, ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος, έχουν στέρεα ελληνική μόρφωση. Αντιθέτως στις αρνητικές επιστολές, που είναι και πολύ πιο μακροσκελείς, αφού το κακό προσφέρεται εξ ορισμού πολύ περισσότερο από το καλό για γλαφυρές περιγραφές, τα παραδείγματα και οι συγκρίσεις προέρχονται από τη βιβλική γραμματεία και από τα Ευαγγέλια.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι κοσμικές αξίες δεν περιφρονούνται στις επιστολές. Η ευσέβεια είναι φυσικά η ύψιστη αρετή, αλλά και η υψηλή κοινωνική θέση, ο πλούτος, το καλό φαγητό, ακόμη και το κυνήγι, δεν είναι αμελητέες αξίες. Οσο για τις τρεις επιστολές του Χρυσόστομου προς την ευσεβή φίλη του Ολυμπιάδα, είναι πολύτιμες για το υλικό που μας προσφέρουν σχετικά με την κατάσταση της Εκκλησίας κατά την περιπετειώδη περίοδο των πρώτων Οικουμενικών Συνόδων. Προσφέρονται όμως και σε ψυχαναλυτικού τύπου ερμηνείες: μοιάζει τουλάχιστον υπερβολική η εμμονή του Ιωάννη στην αρετή της παρθενίας και τις δυσκολίες που τη συνοδεύουν, τη στιγμή που οι επιστολές απευθύνονται σε μια χήρα γυναίκα, ενώ δεν είναι σαφές αν η Ολυμπιάδα υποφέρει περισσότερο από τα δεινά της εκκλησιαστικής ζωής της στην Κωνσταντινούπολη ή από την απόσταση που τη χωρίζει από τον εξόριστο Πατέρα.
Υπαινίχθηκα ήδη ότι ο τίτλος του τόμου είναι ως έναν βαθμό παραπλανητικός. Αναφορές στον παράδεισο και στην κόλαση δεν υπάρχουν στις Επιστολές. Οπότε είναι αδύνατο με βάση τις επιστολές αυτές να επιχειρήσει κανείς μια σύγκριση ανάμεσα στη χριστιανική και στην προηγηθείσα πλατωνική αντίληψη για την μετά θάνατον ζωή, μια σύγκριση που θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον.
Ο Κυρτάτας μάς πληροφορεί ότι οι πρώτες περιγραφές της κόλασης και του παραδείσου υπάρχουν σε κάποια από τα λεγόμενα απόκρυφα Ευαγγέλια (ενώ στα «επίσημα» Ευαγγέλια απουσιάζουν). Καθώς για τους χριστιανούς η προσδοκώμενη ανάσταση νεκρών θα πραγματοποιηθεί με την επαναφορά στη ζωή και του ίδιου του σώματος του πιστού, μια περιγραφή των υλικών απολαβών του παραδείσου και των σωματικών βασανιστηρίων της κόλασης υποθέτουμε ότι θα πρέπει να γίνεται με αρκετά ρεαλιστικούς όρους.
Βέβαια το έργο αυτό το έχουν επωμιστεί, με τον τρόπο που γνωρίζουμε, οι αγιογράφοι ή ποιητές όπως ο Δάντης, θα θέλαμε όμως να το δούμε και σε κάποιου είδους θεολογικό κείμενο. Ελπίζω λοιπόν ότι ένας από τους επόμενους τόμους των Διαλόγων θα είναι (απλώς): Για τον παράδεισο και την κόλαση.
Σ.Δ.* Ο Γρηγόριος Νύσσης (Νεοκαισάρεια, 335 - Νύσσα Καπαδοκίας, 395) ο επανομαζόμενος και φιλόσοφος που τον εορτάζει η εκκλησία στις 10 Ιανουαρίου, είναι αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου και αδελφικός φίλος του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού ( Ναζιανζός Καππαδοκίας, 329-390) του επανομαζόμενου Θεολόγου που εορτάζεται η μνήμη του στις 25 Ιανουαριου, και είναι ένας από τους τρεις ιεράρχες που υπήρξε Αρχιεπίσκοπος Κων/πουλης.
