Τον Ιούλιο του 1974, με την κατάρρευση της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών, που κυβέρνησαν τη χώρα από το 1967, η Ελλάδα μπαίνει στη Μεταπολίτευση, μια περίοδο πολιτικής σταθεροποίησης και εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας.

Λίγους μήνες νωρίτερα, τον Απρίλιο, στην Πορτογαλία η λεγόμενη «Επανάσταση των Γαρυφάλλων», το αναίμακτο πραξικόπημα από αριστερούς στρατιωτικούς, οδήγησε τη χώρα στη δημοκρατία μετά από τέσσερις και πλέον δεκαετίες δικτατορίας.

Την επόμενη χρονιά, ο θάνατος του Ισπανού δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο, που κυβέρνησε τη χώρα του από το 1939, μετά τον ισπανικό εμφύλιο, βάζει τέλος στη δικτατορία, ενώ εγκαθιδρύεται η κοινοβουλευτική δημοκρατία και η συνταγματική μοναρχία.

Μισός αιώνας μάς χωρίζει από τα πολιτικά αυτά γεγονότα στη νότια Ευρώπη, που παραμένουν επίκαιρα σε εποχές εύθραυστων δημοκρατιών. Η έκθεση που διοργανώνεται στην Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, από τις 11 Ιουλίου 2024 μέχρι και τις 2 Φεβρουαρίου 2025, ανιχνεύει τη σχέση της τέχνης με την πολιτική ιστορία στη νότια Ευρώπη κατά τη διάρκεια μιας από τις πιο καθοριστικές περιόδους για την ιστορία της και αντιμετωπίζει σφαιρικά το βίωμα της μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία στις τρεις αυτές χώρες.

55 καλλιτέχνες και ομάδες καλλιτεχνών συμμετέχουν στη μεγάλη αυτή έκθεση στην οποία ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να περιηγηθεί ανάμεσα σε 140 εικαστικά έργα, από την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, αλλά και ανάμεσα σε αφίσες, βιντεοπροβολές, performances. Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθεί ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα, καθώς και ένα συνέδριο με θέμα τη δημοκρατία και τις εικαστικές τέχνες.

Με άξονα την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, η έκθεση αντιμετωπίζει συγκριτικά για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο την πολιτική λειτουργία της τέχνης στα δικτατορικά καθεστώτα του Ευρωπαϊκού Νότου και διερευνά την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τις καλλιτεχνικές πρακτικές που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία, καθώς και την ενεργή κληρονομιά τους.

Συγκεκριμένα, εστιάζει στις δεκαετίες του 1960 και 1970, τη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και το ρόλο των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών, με κύριους θεματικούς άξονες «Το Πρόσωπο του Εχθρού», την «Αντίσταση», την «Εξέγερση» και τη «Διέγερση».

 Η Δημοκρατία παίρνει τη σκυτάλη από την Αστυγραφία

Η έκθεση “Δημοκρατία” έρχεται σε συνέχεια και ολοκληρώνει την έκθεση που προηγήθηκε, την “Αστυγραφία”. Η “Αστυγραφία” εστιάζε στην αντιφατικότητα, την ποικιλομορφία και την ιδιαίτερη υφή των αστικών μετασχηματισμών σε επίπεδο πληθυσμιακών μετακινήσεων, αστικοποίησης, ανοικοδόμησης, διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου και καθημερινής κουλτούρας.

Η “Δημοκρατία” επικεντρώνεται στην εικαστική μορφοποίηση της διεκδίκησης της ελευθερίας και των πολιτικών δικαιωμάτων κατά την εκρηκτική συνάντηση των αυταρχικών πρακτικών χειραγώγησης με τις πολιτικές της χειραφέτησης και των ταυτοτήτων. 

Περιδιαβαίνοντας στην έκθεση Δημοκρατία

Δημοκρατία – Το πρόσωπο του Εχθρού

Μπαίνοντας στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων εκπλήσσεσαι όταν συνειδητοποιείς πως στέκεσαι απέναντι σε μία μεγάλη αντίθεση. Αριστερά βρίσκεται ένα μεγάλο πορτρέτο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου του Κωνσταντίνου Παρθένη, ένα έργο Τέχνης που αποπνέει τη βαθιά αγάπη του δημιουργού του προς τον πολιτικό ηγέτη του κεντρώου δημοκρατικού φιλελεύθερου χώρου, αλλά και πρωτοπόρου ευρωπαϊστή. Δίπλα του «Η Κεφαλή της Αθηνάς», το έμβλημα της Δημοκρατίας που είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο Παρθένης και, που υπήρξε για μεγάλο διάστημα το έμβλημα του κόμματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Ακριβώς απέναντι δεσπόζει μία διογκωμένη εκδοχή του δικτάτορα Φράνκο, ένα έργο του Μποτέρο. Δίπλα του ο δικτάτορας Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος σε μία σύνθεση του Γιάννη Ψυχοπαίδη και άλλοι δικτάτορες σε παράταση. Βρισκόμαστε στην πρώτη ενότητα της έκθεσης «Αντιμετωπίζοντας τον εχθρό», όπου διαμορφώνεται το πλαίσιο της αλληλοαναγνώρισης και της αντιπαράθεσης: o εχθρός καταδεικνύεται, απεικονίζεται, καταγράφεται.

Ξεχωρίζει ο πιο pop “Καταδότης” του Γιώργου Ιωάννου, αλλά και η εγκατάσταση του Γιάννη Γαΐτη «Πέντε μ’ έξι». Ακριβώς απέναντι ακίνητος, απειλητικός ο «Θεατής των θεατών», ένα έργο της καλλιτεχνικής κολεκτίβας από τη Βαλένθια Equipo Crónica που προκαλεί το αίσθημα της απονομιμοποίησης και της απόρριψης των εκφραστών της αυταρχικής εξουσίας.

Και στην ενότητα αυτή, αλλά και σε όλη την έκθεση περίοπτη θέση κατέχει το εμβληματικό έργο του χαράκτη Τάσσου. Στις πολυπρόσωπες μετωπικές συνθέσεις με τους ανώνυμους και επώνυμους αγωνιστές για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, ο Τάσσος αποδίδει με ρωμαλέα γραφή και επική διάθεση τον θρήνο, την εναντίωση, τον πόνο, την οργή, τη μαχητικότητα και την εξέγερση απέναντι στις σύγχρονες μορφές τυραννίας αντλώντας αναφορές από την πολιτισμική μνήμη της θρησκευτικής τέχνης και της λαϊκής εικονογραφίας των ηρώων και των στρατιωτικών αγίων.

Σημειώστε πως η Εθνική Πινακοθήκη το 1975 πραγματοποίησε μια έκθεση με εβδομήντα έργα του Τάσσου. Η έκθεση αυτή θεωρήθηκε ως μια ηχηρή μεταπολιτευτική πράξη λόγω του περιεχομένου των έργων που καθιστούσε την παρουσίασή τους αδύνατη στις συνθήκες της λογοκρισίας και των απαγορεύσεων που είχαν επιβληθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Δημοκρατία- Αντίσταση

Στην ενότητα της Αντίστασης, το σώμα του πόνου, του μαρτυρίου και του βασανισμού πρωταγωνιστεί στα σχεδιαστικά κολάζ-φαντάσματα και οπτικά τεκμήρια του Αλέκου Λεβίδη, στις σπαρακτικές εγκαταστάσεις του Αληθεινού και τις εμβληματικές δράσεις του Θόδωρου, στα χαρακτικά του Τάσσου, της Κατράκη, του Chistóbal Aguilar και του Manuel Calvo, στις φωτορεαλιστικές ζωγραφικές συνθέσεις διώξεων και συλλήψεων του Σκουλάκη.

Το πάσχον σώμα πυροδοτεί την ανάγλυφη αδρότητα των τοίχων του Κανιάρη- δε γίνεται να μη σταθείς ώρα πολλή μπροστά στα “γυψωμένα κόκκινα γαρίφαλα” του Βλάση Κανιάρη, χειρονομιακή μετωνυμία των αυταρχικών πρακτικών χειραγώγησης δίνουν το στίγμα μιας ολόκληρης εποχής στην ελληνική τέχνη, της εποχής κατά την οποία η υλικότητα της χειρονομίας διαμορφώνει την υφή της σύγχρονης πολιτικής τέχνης- υποκρύπτεται στους ανθρώπινους στόχους του Δημήτρη Περδικίδη που γεφυρώνουν τη διάσταση ανεικονικής και αναπαραστατικής γραφής, εμφιλοχωρεί στις αβίωτες γλυπτές προτάσεις του Jaume Xifra, σχηματοποιείται δομικά και οργανωτικά στις αφίσες για τον αντιδικτατορικό αγώνα του Γιάννη Χαΐνη και ανακαλεί τη μνήμη των βασανιστηρίων της χούντας στα φωτογραφικά ντοκουμέντα των λογοκριμένων επιτελέσεων της Μαρίας Καραβέλα.

 Εξέγερση

Η Εξέγερση στη χώρα μας είναι σχεδόν ταυτόσημη με το Πολυτεχνείο, η εικονοπλαστική δυναμική του οποίου ήταν εξαιρετικά γόνιμη. Εντυπωσιακή η πολυεπίπεδη αφηγηματική σύνθεση του Μάριου Βατζιά, ενώ στο μνημειακό γλυπτό του Μανώλη Τζομπανάκη η δραματικότητα της εκπαραθύρωσης ορίζει και την πύκνωση του ιστορικού χρόνου κατά την πτώση της πύλης από την εισβολή του τανκ και της βίαιης καταστολής που επιταχύνει τις εξελίξεις. Ξεχωρίζουν μια σειρά pop συνθέσεις του Γιώργου Ιωάννου, που μιλούν με τον δικό τους τρόπο.

Παρών” δηλώνει και ο Πόλεμος του Βιετνάμ, το χαρακτηριστικότερο πεδίο ταύτισης και προβολής της εγχώριας εμπειρίας παρέμβασης της αμερικανικής πολιτικής. Η Βάσω Κυριάκη εκφράζεται με μια δυναμική σύνθεση που επικαιροποιεί την πολιτική διάσταση του κολάζ, ο Χρήστος Καπράλος, συγκλονισμένος από τις δραματικές εικόνες της παράλογης βίας που χαρακτηρίζουν την ειδησεογραφία γύρω από τον πόλεμο του Βιετνάμ και συντονισμένος με το διεθνές αντιπολεμικό κίνημα διαμαρτυρίας, δημιουργεί μία εκτεταμένη σειρά γλυπτών μορφών με εξπρεσιονιστική, αιχμηρή και δραματική διάθεση.

Alternativa Zero

Στο βάθος της αίθουσας ιδιαίτερο χώρο καταλαμβάνει η ιστορική έκθεση «Alternativa Zero» που οργάνωσε ο Ernesto de Sousa στην Πορτογαλία το 1977 αποτυπώνοντας τον πλούτο των πειραματικών τάσεων της σύγχρονης πορτογαλικής τέχνης, με έμφαση στις πρακτικές της επιτέλεσης, του αυτοσχεδιασμού και του πειραματικού θεάτρου.

 Διέγερση

Την “Εξέγερση” ακολουθεί η “Διέγερση”, η τελευταία ενότητα της έκθεσης. Η διεκδίκηση της ορατότητας συγκροτεί το κοινό υπόστρωμα του εκδημοκρατισμού της δημόσιας σφαίρας, όπως εκδηλώνεται συνολικά στην κουλτούρα της μεταπολιτευτικής έξαψης, με το σώμα – συλλογικό, ατομικό – να γιορτάζει τη συμμετοχή, την παρουσία, την ανάκτηση της χαμένης φωνής, να δεξιώνεται την απόλαυση, τη σεξουαλικότητα, τη χειραφέτηση και τον παλλόμενο αισθησιασμό της άνοιξης της δημοκρατίας.

Εντυπωσιάζει ο pop ρεαλισμός του ελληνικής καταγωγής Πορτογάλου εικαστικού Nikias Skapinakis με τα σχηματοποιημένα γυναικεία σώματα να εκδηλώνουν απελευθερωμένα τον ερωτισμό και τη χειραφετημένη σεξουαλικότητα, ενώ στα σουρεαλιστικά, ανήσυχα, παραμορφωμένα και κατακερματισμένα σώματα της Paula Rego διαβλέπουμε την κριτική προσέγγιση της δημιουργού στο κλίμα της καταστολής και των απαγορεύσεων μιας εξαντλητικά μακρόχρονης δικτατορίας. Σε περίοπτη θέση είναι και το το πρώτο κατασχεμένο και λογοκριμένο εξώφυλλο του περιοδικού «Αντί», φιλοτεχνημένο από την Ηρώ Κανακάκη, ενώ η διεκδικητική θηλυκότητα εκφράζεται ποικιλότροπα στα εμβληματικά πορτρέτα του Γιώργου Σικελιώτη και στα αρχετυπικά μοτίβα γυναικείας ισχύος και καρτερικότητας της Βάσως Κατράκη.

Καταγγελτική η Eulàlia Grau στα έμφυλα στερεότυπα, πολυδιάστατο το έργο της Νίκης Καναγκίνη «Η σιωπή δεν είναι χρυσός» και βέβαια η σπουδαία Λήδα Παπακωνσταντίνου με την επαναστατική εικαστική πρακτική της δίνει το δικό της μοναδικό στίγμα.

Για την υλοποίηση της έκθεσης και του Δημόσιου Προγράμματος της ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου συνεργάστηκε με δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς, συλλέκτες και καλλιτέχνες στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία.

Πηγή:  news247.gr/magazine/culture