Μια μερίδα κόσμου λοιπόν υποστηρίζουν ότι όλα αυτά που προσδιορίζουνε τη φτιάξη μας, την υπόσταση μας, την ύπαρξη μας, όπως ας πούμε αρετές, κακίες, αδυναμίες, κουσούρια, ταλέντα, διαστροφές, μεγαλοσύνες, ερωτικές ιδιομορφίες, τα έχουμε όλα μέσα μας και τα κουβαλάμε μαζί μας από την πρώτη ώρα της γεννήσεως μας μέχρι το τέλος.
Εκλαϊκευμένα, είναι το γραμμένο που λέει ο λαός, είναι η μοίρα και το ριζικό σου που λέει η τσιγγάνα η μαυρομάτα, είναι το πεπρωμένο που λέει ο εξόριστος ποιητής είναι το κισμέτ που λένε οι Τούρκοι, είναι το ... όποιου του μέλει να πνιγεί ποτέ του δεν πεθαίνει.
Σ' αρέσει δε σ' αρέσει, το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον.
Αντιθέτως, κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι ο Άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με μοναδικό εξοπλισμό του, τα φυσικά ζωώδη ένστικτα. Κατά τα άλλα, γεννιέται κατάγυμνος, σαν ένα ολόλευκο άγραφο χαρτί που πέφτει πάνω του όλη η οικουμένη και γράφει. Γράφει ο καθένας το δικό του. Τη δική του εξυπνάδα, τη δικιά του μούρλα, τη δικιά του πίστη, τη μανία του, τον ψαλμό του, τ' όνειρό του, το δικό του ποίημα ώσπου το λευκό χαρτί γεμίζει και γίνεται δυσανάγνωστο. Ώσπου το λευκό χαρτί, το λεχούδι δηλαδή, γίνεται παλικάρι, γίνεται "κάποιος". Κι αυτός ο κάποιος γίνηκε ό,τι γίνηκε, χωρίς καμία δική του συμμετοχή, χωρίς καμία συγκατάθεση ή άρνησή του. Έρμαιο στις επιδράσεις του πολύμορφου και πανίσχυρου περιβάλλοντός του.
Καλό ή κακό, στραβό ή ανάποδο, σατανικό ή άγιο, ουδεμία ευθύνη φέρουν οι άνθρωποι για όποια ... χαρίσματα τούς επιβληθήκανε.
Γεννιέται λοιπόν ο Άνθρωπος ή γίνεται;
Η διαμάχη καλά κρατεί. Κι εμείς, ανάλογα με την πάστα μας, την διάπλασή μας, ενστερνιζόμαστε μια απ' τις δύο θεωρίες.
Μέχρις εδώ η κόντρα περιορίζεται στη σφαίρα της επιστημονικής διαφωνίας και στους γοητευτικούς καυγάδες της παρέας στα γοητευτικά κουτούκια.
Τα πράγματα αρχίζουν ν' αγριεύουνε όταν κάποιος παλαβός μάς θέσει το συντριπτικό του ερώτημα: αν είμαστε βέβαιοι ότι ο Άνθρωπος δεν φέρει ο ίδιος καμία ευθύνη γι' αυτό που είναι, αφού έτσι γεννήθηκε -το γραφτό που λέγαμε - ή έτσι τον έφτιαξε η κακούργα κοινωνία μας - το λευκό χαρτί που λέγαμε - τότε γιατί κρίνουμε ένοχο αυτόν, καταδικάζουμε αυτόν και μπουζουριάζουμε αυτόν για τις παραβατικές λεγόμενες πράξεις του; Πώς και θεωρείται ένοχος αυτός και όχι όλοι εκείνοι που έτσι τον κατασκεύασαν, στη μία περίπτωση ένοχος ο θεός ή κάτι άλλο άγνωστο και στην άλλη, ένοχοι όλοι εμείς, το κοινωνικό σύνολο, εσείς κι εγώ;
Πώς ένας πατέρας που ασελγεί εις βάρος του παιδιού του είναι αυτός ένοχος κι εγώ ο βουβός και απαθής θεατής ή ο Νίκος Ευαγγελάτος της τι-βι που ξεστομίζει την ανατριχιαστική ύβρη: "αυτός δεν είναι πατέρας, είναι τέρας", πώς είμαστε αθώοι και αμέτοχοι του κακού τούτου;
Εύκολο είναι να λέω: ρε τον παλιοπούστη, ρε το κάθαρμα, το τέρας, τον εγκληματία που έκλεψε, που αποπλάνησε, που λήστεψε, που βίασε, που σκότωσε. Κρεμάστε τους όλους αυτούς στο Σύνταγμα να γλυτώσουμε.
Το δύσκολο είναι να λέω: στη θέση αυτονών θα μπορούσε να ήμουνα εγώ, ή ο πατέρας μου, ή το παιδί μου, ή κάποιος φίλος μου, ή ο κάθε "υπεράνω πάσης υποψίας" συνάνθρωπος.
Ποιός μπορεί να εγγυηθεί ότι αποκλείεται αύριο, επαναλαμβάνω αύριο, να είμαι εγώ ή εσύ, ένας απ' αυτούς τους καταραμένους;
Το δύσκολο είναι να μιλήσουμε για μια τραγωδία. Κατά βάθος δεν ξέρω ποιος είναι ο θύτης. Πιστεύω ότι στην κοινωνία των ανθρώπων δεν υπάρχουν θύτες και θύματα, υπάρχουν μόνο θύματα, αφού όλοι είμαστε δημιουργήματα, ενεργούμενα άλλων χειρών (θεού;)ή άλλων επεμβάσεων, άλλων θηριοδαμαστών, άλλων ορατών τε και αοράτων δυνάμεων ( κοινωνίας ). Για δε το παραμύθι περί "ελευθέρας βουλήσεως του Ανθρώπου", ας το αφήσουμε καλύτερα στα μικρά παιδιά, αφού μας είναι πια γνωστό ότι στον κόσμο μας, στον πολιτισμό μας, τα "απαγορεύεται" είναι πολύ περισσότερα από τα "επιτρέπεται". Όσο για το " κάντε ότι θέλετε" ας το πάρουμε απόφαση, θα το ζούμε για πάντα μόνο στα όνειρα μας.
Είμαστε λοιπόν μια κοινωνία για πολλοστή φορά χωρισμένη στα δύο. Πιστοί στις θέσεις μας και αμετακίνητοι οι οπαδοί και των δύο πλευρών. Το τέρας γεννήθηκε τέρας λέει ο ένας. Όχι το τέρας το φτιάξανε οι κοινωνικές συνθήκες, απαντάει ο άλλος. Ώσπου έρχεται η ώρα της κρίσεως. Τότε η διαμάχη ξεχνιέται, η διαφωνία μένει στα χαρτιά και οι δύο ως πριν αντίπαλοι, μονιασμένοι και ομοφωνούντες ζητάμε την καταδίκη και την "σταύρωση" του τέρατος.
Ω τι κόσμος Αντώνιε!
Εγώ απ' τη μεριά μου, δεν ξέρω αν είναι από αντίδραση του ενστίκτου ή κάποιο αίσθημα βαθιάς λύπης, αλλά κάθε φορά που μια ολόκληρη κοινωνία είναι έτοιμη να γδάρει ζωντανό το τέρας, εμένα μου 'ρχεται να του ζητήσω γονατιστός συγνώμη.
Σχόλια
Οι επιστήμες, με αυτά που έχουν αποδείξει μέχρι τις μέρες μας, μας έχουν πείσει ότι το DNA "συνεργαζόμενο" με το περιβάλλον που μεγαλώνουμε μας διαμορφώνουν. Κι όχι μόνο το συνειδητό μέρος της προσωπικότητάς μας αλλά προπάντων το ασυνείδητο. Αν αυτοί είναι οι μόνοι σκηνοθέτες μας και δεν σηκώνουν μύγα στο σπαθί τους, που σημαίνει ότι μας κούρδισαν για όλη τη ζωή μας τότε που όλα όσα μας συνέβαιναν γινόντουσαν ερήμην μας, και πέραν τούτων ουδέν, αυτό που απομένει σ'εμάς είναι να παίξουμε όσο γίνεται καλύτερα τον μοναδικό ρόλο που έφτιαξαν για μας. Και τότε θα συναντήσουμε αν όχι την επιτυχία σίγουρα την ευτυχία. Σε μια τέτοια θεώρηση δεν υπάρχει περιθώριο για ελευθερία της βούλησης και ουδεμία ευθύνη φέρουμε μετά από την απομάκρυνση από το ταμείο για ότι καλό ή κακό πράττουμε. Σ'αυτήν τη λογική η συγχώρεση των αμαρτιών μας δεν έχει κανένα νόημα. Αυτό που, όμως, έχει νόημα είναι όταν κάποιος που έχει κριθεί ένοχος για κάποια πράξη του, μας πετροβολήσει με το στίχο της Γ.Καζαντζάκη "Μ' από την κόλασή μου στο φωνάζω:εικόνα σου είμαι, κοινωνία, και σου μοιάζω". Στην ουσία αμφισβητεί στη ρίζα του το δικαίωμα της όποιας Πολιτείας να επιβάλλει ποινές. Κι αυτή η στάση βρίσκεται μακρυά από το ο αναμάρτητος πρώτος το λίθο βαλέτω, διότι ουδείς αποφάσισε ελεύθερα να είναι ο κακός, ο αμαρτωλός.
Το θέμα με όσους υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι δεν έχουν ελευθερία βούλησης είναι πως μιλούν από εντελώς πλεονεκτική θέση μιας και το επιχείρημά τους είναι το αποτέλεσμα. Έτσι ο Σαούλ που έγινε Παύλος δεν το επέλεξε, δεν πέρασε ένα βάσανο, αλλά ήταν στις προδιαγραφές του. Ο Εφιάλτης στις Θερμοπύλες δε θα μπορούσε να μην πρόδιδε, το ίδιο και ο Ιούδας. Όσοι ψήφισαν τον Χίτλερ στις εκλογές του '33 κι όσοι υπηρέτησαν πιστά το ναζιστικό καθεστώς δεν θα μπορούσαν να διαλέξουν κάτι διαφορετικό. Στους δολοφόνους και στους παιδεραστές, στους βιαστές και στους τρομοκράτες, δυστυχώς για τα θύματά τους, μοίρασε ο μέγας Γκρουπιέρης χάλια χαρτιά. Και όσοι συναινούν ή διαφωνούν με τη συμφωνία των Πρεσπών, δε θα μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά. Τέλος όσοι τρέχουν στους ψυχαναλυτές τζάμπα κόπος αφού επί της ουσίας ο άνθρωπος, όσο κι αν το θέλει, είναι αδύνατον να αλλάξει τα θεμέλια του. Στην άλλη άκρη ζουν και διαπρέπουν εκείνοι που τους μοίρασε ο Γκρουπιέρης τα καλύτερα χαρτιά κι αν η τύχη τους ευνοήσει τότε ζωή χαρισάμενη τους περιμένει. Συμπέρασμα: Ότι κι αν κάνουμε είναι αδύνατον να γυρίσουμε το παιχνίδι εμείς. Ότι επιλέγουμε, τάχα μου ελεύθερα, το έχει προεπιλέξει ο μηχανισμός που δουλεύει αθόρυβα μέσα μας από την παιδική μας ηλικία. Όλα τ'άλλα είναι στάχτη στα μάτια μας, παιχνίδια των πολιτισμών για να μην μας κυριεύσει η απελπισία της ματαιότητας. Πόσο σωστή μπορεί να είναι μια τέτοια εκδοχή για τον άνθρωπο;
Η επιστήμη βοηθάει σε μια τέτοια σύλληψη υπέρ της ελευθερίας της βούλησης. Μας υποψιάζει κατ΄αρχάς προσκομίζοντας διάφορες έρευνες, για περιπτώσεις εν δυνάμει παραβατών που με διάφορους τρόπους και για διάφορους λόγους αντιστάθηκαν στις παρορμήσεις τους, στις συνήθειές τους. Αντιστάθηκαν δίνοντας εσωτερικές μάχες βασικά με το ασυνείδητό τους. Και αποδεικνύοντας, προπάντων στα ψυλλιασμένα μάτια τους, πως παράλληλα με την νευτώνεια αιτιοκρατία παίζουν μέσα μας και οι αρχές του απρόβλεπτου της κβαντομηχανικής.
Ενδείξεις υπέρ, της έστω περιορισμένης αλλά όχι απούσας, ελευθερίας της βούλησης προσκομίζει και η νευροψυχολογία. Ένας από τους κορυφαίους αυτής της επιστήμης, ο Α.Παπανικολάου, ισχυρίζεται ότι το μόνο θεμιτό συμπέρασμα που είναι δυνατόν να συναχθεί από τα πειραματικά δεδομένα μέχρι στιγμής είναι ότι σε κάθε συνειδητή εμπειρία όπως και σε κάθε πράξη αντιστοιχεί και ένας σχηματισμός νευρωνικών σημάτων στον εγκέφαλο και όχι ότι τα μεν είναι αποτελέσματα των δε ή αντιστρόφως. Επί παραδείγματι, τα δεδομένα δεν πιστοποιούν ούτε ότι ένα ψυχικό συμβάν, μια έκφανση ενός αΰλου πνευματικού παράγοντα, μια απόφαση, ας πούμε, είναι το αίτιο οποιασδήποτε πράξεως ούτε ότι ένα ψυχικό συμβάν, μια εμπειρία, είναι το αναπόφευκτο και αποκλειστικό αποτέλεσμα ενός σχηματισμού νευρωνικών «εντολών». Πράμα που με άλλα λόγια μας λέει ότι οι "εντολές" που μας δόσαν οι δικοί μας όταν ήμασταν μικροί δεν μετασχηματίστηκαν σε ένα ισχυρό κέντρο του εγκεφάλου μας που μας λέει τι να κάνουμε και τι να αποφύγουμε, ιδιαίτερα στις κρίσιμες στιγμές, δίχως αντιρρήσεις. Και βέτο μπορούμε να ασκήσουμε και άλλη επιλογή να διαμορφώσουμε συνειδητά και γενικά το παιχνίδι παίζεται μ'εμάς εντός του γηπέδου. Φυσικά με κόπο και πιθανόν και με πόνο. Κι εννοείται, τόσο γι'αυτές που θεωρούνται καλές όσο και γι'αυτές που θεωρούνται κακές πράξεις.
Και κλείνουμε επιλέγοντας να αφιερώσουμε στους κατά της ελευθερίας της βούλησης τα πολυφωνικά στιχάκια από το Ένα χειμωνιάτικο πρωί της Ελ.Βιτάλη.
Ήρθε η νύχτα η σκληρή κι' εγώ
νοιώθω σαν απόκληρη εδώ
θέλω πίσω να γυρίσω
και συγνώμη να ζητήσω
αλλά ντρέπομαι να σου το πω
Πώς χωρίς εσένα είμαι μισή
δεν πετιέται έτσι μια ζωή
θέλω πίσω να γυρίσω
και συγνώμη να ζητήσω
μα με κυνηγάει μια φυγή
Ένα χειμωνιάτικο πρωί
έφυγα απ' το σπίτι σαν τρελή
ο αέρας μου τρυπούσε
το κορμί και μου ζητούσε
μια απόφαση ηρωική.
τα έχουμε πει τόσες φορές και ξέρεις τη γνώμη μου, πόσο συμφωνώ μαζί σου. Θέλω να το πω όμως και δημόσια αφού πρώτα απαντήσω στον Μανώλη.
Μανώλη, δεν είναι το "πεπρωμένο" που μας ορίζει αλλά μια κληρονομικότητα (λίγο) κι ένα περιβάλλον (πολύ) κυρίως της πολύ-πολύ μικρής ηλικίας. Ό,τι κι αν είναι, πάντως, δεν το ελέγχουμε εμείς που, αργότερα, προσδιοριζόμαστε ως αθώοι ή ένοχοι.
Πάμε τώρα στο θέμα μας: Η ενοχή κι η αθωότητα έχουν να κάνουν με την κοινωνία, δηλαδή με τη σύμβαση (τον νόμο) που μας επιτρέπει να ζούμε ομαδικά σε πόλεις και κράτη. Προς τούτο οι νόμοι κι οι κανόνες κι από εκεί απορρέουν οι τιμωρίες.
Αυτή είναι η λεπτή διαφωνία μου με τον Φάνη. Νομίζω πως συγχέει την εκ της κοινωνίας τιμωρία με την εκ θεού. Δεν το κάνει ο ίδιος, το βλέπει να το κάνουν άλλοι (σχεδόν όλοι) κι αυτό είναι που κρίνει, με αυτό διαφωνεί.
Ο παιδεραστής πρέπει να τιμωρείται για να διατηρηθεί η συνοχή της κοινωνίας, αλλά δεν μπορεί να απαξιώνεται για κάτι που δεν "φταίει" αφού το "κουσούρι" που τον οδηγεί στη φυλακή το απέκτησε άθελά του, είτε με κληρονομικότητα είτε με κοινωνική επίδραση στα πρώτα του χρόνια (ή και στα κατοπινά).
Με λίγα λόγια, άλλο ο νόμος (κοινωνική σύμβαση για την συμβίωση) κι άλλο η ηθική καταδίκη που είναι -για τον Φάνη- εντελώς απορριπτέα και αστήρικτη.
Στην ουσία το πρόβλημα έχει προκύψει από το γεγονός ότι σε κράτη θρησκόληπτα χρησιμοποιείται σαν αιτιολόγηση του νόμου η ηθική κι όχι η σύμβαση. Στις αρχαίες κοινωνίες, ήξεραν πως ο νόμος ήταν σύμβαση, ένα συμβόλαιο που ρύθμιζε την συμβίωση πολλών ανθρώπων σε μια κοινωνία. Αργότερα, στις μονοθείστικές και απολυταρχικές κοινωνίες καθιερώθηκε να θεωρείται ο νόμος ηθική επιταγή. Από εκεί προκύπτει η ηθική απαξίωση του "παρανόμου" με την οποία τόσο διαφωνεί ο Φάνης.
Χοντρικά λένε, ο άνθρωπος γεννιέται με κληρονομικά χαρακτηριστικά του χαρακτήρα τους, αλλά μέσα στο περιβάλλον που μεγαλώνουν αποκτούν και συμπληρώνουν με νέα που διαμορφώνουν τον τελικό χαρακτήρα τους. Πόσο είναι αυτή η σχέση; Μισό-μισό λένε. Τώρα τι να σου πω.
Για καλό και για κακό, ζήτα αν θέλεις γονατιστός συγνώμη, αλλά μην είσαι πολύ κοντά στο τέρας. Μη σε χάσουμε πάνω στο πείραμα.
διαφορετικό.
Τροφοδοσία RSS για τα σχόλια αυτού του άρθρου.