Η είδηση ότι το Disrupt Texts έχει στοχοποιήσει τα αρχαία κείμενα και τον Όμηρο ειδικότερα, μάλιστα παίρνοντας χαρακτήρα λογοκρισίας, τάραξε τη ραστώνη των γιορτών, εξαιτίας του σύντομου άρθρου «Even Homer gets mobbed» (σε ελεύθερη μετάφραση, «Ακόμα και ο Όμηρος βάλλεται από τον όχλο»), το οποίο δημοσιεύτηκε στη «Wall Street Journal».
Από την έντονη συζήτηση που ακολούθησε πέρασε μάλλον απαρατήρητη η ομοιότητα του τίτλου αυτού με εκείνον ενός πολυσυζητημένου βιβλίου του 1998, του Who killed Homer? (μεταφράστηκε στα ελληνικά με τίτλο Ποιος σκότωσε τον Όμηρο;). Το βιβλίο και το άρθρο εκφράζουν παρόμοιες ανησυχίες, όμως το πρώτο επικεντρώνεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Αμερική, ενώ το δεύτερο στη δευτεροβάθμια. Είναι προφανές ότι με σημείο αναφοράς τα «πάθη του Ομήρου» αναπτύσσεται μια αντίδραση σε σύγχρονους προβληματισμούς ως προς τον ρόλο κορυφαίων λογοτεχνικών έργων στην αμερικανική εκπαίδευση όλων των βαθμίδων.
Φοβάμαι ότι η αντίδραση αυτή βασίζεται σε παρανοήσεις και υπερβολές, όπως αποκάλυψε η συζήτηση που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου. Το κίνημα «Disrupt Texts» δήλωσε κατηγορηματικά ότι αποστρέφεται τη λογοκρισία βιβλίων. Στέκεται, όμως, κριτικά απέναντι στον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα και στον κατάλογο των καθιερωμένων κειμένων που διδάσκονται στο αμερικανικό σχολείο, καθώς βρίσκει ότι στα έργα αυτά υπο-εκπροσωπούνται συγγραφείς διαφόρων φυλών και φύλων και ενίοτε προβάλλονται προβληματικές ιδεολογίες.
Ανάλογες ανησυχίες είναι πολύ διαδεδομένες σε πανεπιστήμια εντός και εκτός Αμερικής (εξού και το Who killed Homer? του 1998), όμως η μεταφορά του προβληματισμού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μέσω ενός κινήματος του οποίου ηγούνται έγχρωμες γυναίκες σε μια περίοδο ακραίας πόλωσης στην αμερικανική κοινωνία, είναι μάλλον αναμενόμενο να διεγείρει συντηρητικά αντανακλαστικά. Προσωπικά, βρίσκω ότι ο ρόλος των αρχαίων κειμένων στην αμερικανική εκπαίδευση δεν υπονομεύεται από την απόφαση των δασκάλων μιας συγκεκριμένης τάξης ενός μόνο σχολείου της Μασαχουσέτης να μη διατηρήσουν την ενότητα διδασκαλίας της Οδύσσειας σε μια χρονιά ριζικής αναπροσαρμογής του προγράμματος σπουδών λόγω της πανδημίας.
Πολύ περισσότερο με προβληματίζει η χρήση της κλασικής αρχαιότητας και του Ομήρου ειδικότερα ως κορυφαίου αναχώματος σε ένα κίνημα που εκφράζει σύγχρονους προβληματισμούς, καθώς αυτή η τακτική δίνει πρόσφορο έδαφος σε μια επιπόλαιη σύνδεση της μελέτης της αρχαιότητας με συντηρητικές έως ακραίες ιδεολογίες. Η σύνδεση αυτή, δυστυχώς, κερδίζει έδαφος στην Αμερική (και όχι μόνο), παρά τις έντονες αντιδράσεις των ειδικών και μέρους του κοινού⋅ είναι αυτή η εξέλιξη και οι πιθανές συνέπειές της που με ανησυχούν βαθιά.
— Διδάσκει, τελικά, ο Όμηρος τη βία, τον σεξισμό και τον μισογυνισμό;
Μολονότι τα ομηρικά έπη δεν συντέθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς, χρησιμοποιήθηκαν στη διδασκαλία ήδη από την αρχαϊκή περίοδο και καθιέρωσαν πρότυπα με διαχρονική και διαπολιτισμική απήχηση. Η αυθεντία του Ομήρου δέχτηκε επιθέσεις κατά την αρχαιότητα, μεταξύ άλλων και από τον Ζωίλο από την Αμφίπολη, ο οποίος έμεινε γνωστός με το χαρακτηριστικό προσωνύμιο Ομηρομάστιξ (μαστιγωτής του Ομήρου), αλλά τα έπη δεν έπαψαν να θεωρούνται ανυπέρβλητο έργο του ανθρώπινου πολιτισμού.
Η διαχρονική σημασία των ομηρικών επών και της διδασκαλίας τους δεν έγκειται στη μετάδοση των αξιών που ίσχυαν στην ομηρική κοινωνία –η οποία αποτελεί ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα με ιστορικές αναφορές– αλλά στους τρόπους με τους οποίους πραγματεύονται πανανθρώπινες και διαχρονικές εμπειρίες και συναισθήματα, προσφέροντας κορυφαία αισθητική απόλαυση και πλούσια ερεθίσματα για προβληματισμό.
Είναι αλήθεια ότι στις αφηγήσεις των επών περιλαμβάνονται πολλές σκηνές βίας, αλλά ταυτόχρονα προβάλλεται η φρίκη του πολέμου – θυμηθείτε τη συγκλονιστική συνάντηση Πριάμου και Αχιλλέα στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Είναι επίσης αλήθεια ότι στα έπη οι γυναίκες αντιμετωπίζονται ως λάφυρα πολέμου και ως αντικείμενα με ανταλλακτική αξία. Ταυτόχρονα, όμως, ο ποιητής αποδίδει τα δύο έπη, στον πρώτο μάλιστα στίχο τους, σε μια θηλυκή αυθεντία, θεά (Ιλιάδα) ή μούσα (Οδύσσεια).
Η σύγχρονη έρευνα στα ομηρικά έπη και οι σχετικές παιδαγωγικές κατευθύνσεις δεν εξιδανικεύουν τη βία των ομηρικών συγκρούσεων αλλά επικεντρώνονται στον προβληματισμό για το τραύμα του πολέμου⋅ δεν προβάλλουν την ανδροκρατούμενη ομηρική κοινωνία ως πρότυπο για το σήμερα αλλά εμπνέουν αναγνώσεις των επών που αναδεικνύουν γυναικείες φωνές και οπτικές.
Σε αυτές τις κατευθύνσεις βασίζεται άλλωστε μια σειρά νέων, πρωτότυπων και δημοφιλών λογοτεχνικών έργων που εμπνέονται από τα ομηρικά έπη και βρίσκονται σε έντονη διακειμενική σχέση με αυτά, ενώ απηχούν σύγχρονες βιωματικές ανησυχίες με όρους της εποχής μας.
— Την ίδια στιγμή και στην Ευρώπη, και μάλιστα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υπάρχουν σκέψεις για κατάργηση της διδασκαλίας της Ιλιάδας από το πρόγραμμα κλασικών σπουδών. Ποια είναι η άποψη σας;
Μου έκανε εντύπωση η είδηση που κυκλοφόρησε πέρσι τέτοια εποχή ότι το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης σχεδιάζει να αναμορφώσει το πρόγραμμα σπουδών στον τομέα των κλασικών σπουδών και εξετάζει, μεταξύ άλλων επιλογών, το ενδεχόμενο της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων (όχι όμως και από τον κύκλο των μαθημάτων επιλογής).
Βέβαια, δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για τα υποχρεωτικά μαθήματα κλασικών σπουδών στα διάφορα πανεπιστήμια του κόσμου, ενώ η διαβούλευση για το σχέδιο αναμόρφωσης στην Οξφόρδη δεν έχει ολοκληρωθεί. Επίσης, είναι σαφές ότι το σχέδιο αυτό δεν εκπορεύεται από αξιολογικές κρίσεις ως προς τη σημασία των συγκεκριμένων κειμένων αλλά από παιδαγωγικές ανησυχίες που σχετίζονται με τις έντονες διαφορές στο γνωστικό επίπεδο νεο-εισερχόμενων φοιτητών αλλά και με τον ρόλο που θα πρέπει να έχει το πρόγραμμα σπουδών στην άμβλυνση των διαφορών αυτών (οι οποίες, μάλιστα, έχουν και ταξικά χαρακτηριστικά).
Οι ανησυχίες αυτές είναι προφανώς σεβαστές και εν τέλει αφορούν μια συγκεκριμένη ακαδημαϊκή κοινότητα με σπουδαία παράδοση και κορυφαίους κλασικιστές που αντιλαμβάνονται πολύ καλά την πολυπλοκότητα του θέματος. Όμως προβληματίζομαι επειδή, αν γίνει αποδεκτή, η πρόταση της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων της Οξφόρδης θα εκληφθεί από ορισμένους –απομονωμένη από το πλαίσιό της– ως δείγμα υποβάθμισης της σημασίας των κλασικών σπουδών.
— Τα ομηρικά έπη αποτελούν τα ιδρυτικά κείμενα του δυτικού πολιτισμού. Τι σηματοδοτεί η διδασκαλία τους στα σχολεία; Αλλά και ως κοινωνίες τι μας μαθαίνει σήμερα ο κόσμος του Ομήρου;
Τα ομηρικά έπη αποτελούν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για αναρίθμητα έργα αρχαίας και σύγχρονης λογοτεχνίας και τέχνης (εντός και εκτός του δυτικού κόσμου), καθώς και αντικείμενο εξαντλητικής έρευνας από ακαδημαϊκούς πολύ διαφορετικών επιστημών. Η ανάγνωση, η ακρόαση (η οποία, προσωπικά, με συναρπάζει) και η διδασκαλία των επών μάς προσφέρουν έναν απύθμενο λογοτεχνικό και εννοιολογικό πλούτο σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, την έννοια του ήρωα, την περιπέτεια της ζωής και της εσωτερικής αναζήτησης, τον ζόφο του πολέμου και την τραγωδία του θανάτου.
Επιπλέον, η κατανόηση των επών του Ομήρου αποτελεί βάση για την προσέγγιση μιας σειράς άλλων, συχνά πολύ διαφορετικών έργων λογοτεχνίας και τέχνης, οι δημιουργοί των οποίων άντλησαν έμπνευση από τα έπη για να διατυπώσουν προβληματισμούς σε μια ευρύτατη θεματολογία, διαμορφώνοντας μια εξαιρετικά πλούσια παράδοση που αναδεικνύει την οικουμενική διάσταση του έργου του Ομήρου.
Πηγή: lifo.gr