Την ιστορία αυτή την έχει επινοήσει ο Πλάτων, βάζει όμως τον Σωκράτη να μας την διηγηθεί. Από το στόμα του Σωκράτη, τα επιχειρήματα εναντίον της γραφής ακούγονται πειστικά. Η καταδίκη, ωστόσο, της γραφής είναι μόνο το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης του κειμένου. Στην πορεία η γραφή αναβαθμίζεται, γίνεται ένα «πανέμορφο παιχνίδι», ασύγκριτα καλύτερο από τις (σωκρατικές) συναναστροφές και τα συμπόσια, και συμπληρώνει ιδανικά τη ζωντανή διδασκαλία της φιλοσοφίας. Η γραφή δίνει βαθμιαία τη θέση της στον λόγο (γραπτό και προφορικό). Και η φιλοσοφία «ανοίγει» για να συμπεριλάβει, παραδόξως, και κάποιους ποιητές, ρήτορες και πολιτικούς.

Πώς πρέπει να διαβάσουμε το κείμενο που ακολουθεί; Πότε ο Πλάτων κυριολεκτεί και πότε ειρωνεύεται; Αποτελεί το κείμενο αυτό μια απολογία της δικής του δράσης; Αυτο-υπονομεύεται και ο ίδιος ως συγγραφέας; Ή μήπως το λογοτεχνικό είδος που επινοεί, ο φιλοσοφικός διάλογος, ξεφεύγει από τις παθογένειες της γραφής; Και, τελικά, μπορείς να καταδικάσεις τη γραφή μέσα από ένα κείμενο γραπτό, όπως αυτό που έχουμε μπροστά μας;

Β.Κ.

ΣΩKPATHΣ. Ακουσα μια ιστορία για κάποιον από τους παλιούς αιγυπτιακούς θεούς στην περιοχή της Nαύκρατης της Αιγύπτου. Πρόκειται για τον θεό που έχει ως ιερό πουλί την Ιβι και ο ίδιος ονομάζεται Θευθ. Είναι αυτός που πρώτος ανακάλυψε τον αριθμό και τους υπολογισμούς, την γεωμετρία και την αστρονομία, ακόμη και τους πεσσούς και τους κύβους, και πάνω απ’ όλα την γραφή. Βασιλιάς τότε όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς – τον Θαμού οι Ελληνες τον ονομάζουν Αμμωνα. Σ’ αυτόν λοιπόν ήρθε ο Θευθ, του επέδειξε τις τέχνες του και του είπε ότι θα έπρεπε να διαδοθούν σε όλους τους άλλους Αιγυπτίους.

O βασιλιάς τότε τον ρώτησε ποια είναι η ωφέλεια της καθεμιάς, και καθώς εκείνος του εξηγούσε, άλλες από τις εξηγήσεις τις επαινούσε και άλλες τις κατέκρινε ανάλογα με ό,τι του φαινόταν σωστό ή λάθος. Λέγεται ότι πολλά καλά και πολλά κακά είπε ο Θαμούς στον Θευθ για την κάθε τέχνη - θα ήταν υπερβολικό να τα διηγηθούμε όλα. Κάποια στιγμή όμως έφθασαν και στην γραφή. «Αυτή η μάθηση, βασιλιά μου», είπε ο Θεύθ, «θα κάνει τους Αιγυπτίους σοφότερους και θα αυξήσει την μνήμη τους· γιατί βρέθηκε το φάρμακο της μνήμης και της σοφίας».

Και ο Θαμούς του απάντησε: «Πολύτεχνε Θευθ, άλλος έχει την δύναμη να γεννά τις τέχνες και άλλος να κρίνει πόσο οι τέχνες αυτές θα βλάψουν ή θα ωφελήσουν τους μελλοντικούς τους χρήστες. Κι εσύ λοιπόν τώρα, σαν πατέρας που είσαι της γραφής, έδειξες εύνοια σ’ αυτήν και της έδωσες τις αντίθετες από τις πραγματικές της δυνατότητες.

Γιατί η γραφή θα φέρει λήθη στις ψυχές όσων την μάθουν, μιας και αυτοί θα παραμελήσουν την μνήμη τους· δείχνοντας πίστη στην γραφή, θα φέρνουν στην θύμισή τους κάτι όχι από μέσα τους, από τον ίδιο τον εαυτό τους, αλλά από κάποια ξένα εξωτερικά σημάδια. Αυτό που βρήκες δεν είναι το φάρμακο της μνήμης αλλά φάρμακο της υπόμνησης. Στους μαθητές σου δεν προσφέρεις την αλήθεια αλλά μόνο την επίφαση της σοφίας. Τους κάνεις να ακούν απλώς πολλά, χωρίς να τους διδάσκεις, και τελικά νομίζουν ότι γνωρίζουν και πολλά, ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουν τίποτε, και γίνονται έτσι φορτικοί σε κάθε συντροφιά, παριστάνοντας τους σοφούς, χωρίς να είναι.

ΦAIΔPOΣ: Αχ Σωκράτη, πόσο εύκολα, αν το θέλεις, πλάθεις ιστορίες αιγυπτιακές ή και κάθε άλλης προέλευσης!..

ΣΩKPATHΣ: Αυτός λοιπόν που πιστεύει ότι θα αφήσει πίσω του μία τέχνη σε γραπτή μορφή, όπως και ο αποδέκτης της γραφής, αν θεωρούν ότι από τα γραπτά κείμενα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, χαρακτηρίζονται από μεγάλη αφέλεια. Αγνοούν πράγματι αυτό που μάντεψε ο Αμμων, όταν θεωρούν ότι οι γραμμένοι λόγοι μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπομνήσουν απλώς στον γνώστη το θέμα για το οποίο έχουν γραφεί.

ΦAIΔPOΣ: Πολύ σωστά.

ΣΩKPATHΣ: Γιατί αυτό το κακό έχει η γραφή, Φαίδρε, και αληθινά μοιάζει με την ζωγραφική. Τα δημιουργήματα της ζωγραφικής στέκονται μπροστά μας σαν να είναι ζωντανά, αν όμως τα ρωτήσεις κάτι, σιωπούν μεγαλοπρεπώς. Το ίδιο κάνουν και οι γραμμένοι λόγοι. Σου δίνουν την εντύπωση ότι σκέφτονται και σου μιλούν, αν όμως ρωτήσεις κάτι από αυτά που σου λένε θέλοντας να το καταλάβεις, ένα μόνο πράγμα δηλώνουν, το ίδιο πάντοτε. Απαξ και γραφεί, ο κάθε λόγος σέρνεται από εδώ και από εκεί και φθάνει αδιακρίτως τόσο στα χέρια αυτών που έχουν γνώση όσο και στους εντελώς άσχετους, αφού ο ίδιος δεν ξέρει να πει σε ποιους πρέπει να πάει και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα τον κατηγορούν, πάντοτε χρειάζεται την βοήθεια του πατέρα του, γιατί ο ίδιος ούτε μπορεί να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.

ΦAIΔPOΣ: Και πάλι έχεις απόλυτο δίκιο.

ΣΩKPATHΣ: Σκέψου όμως. Μπορούμε να διακρίνουμε έναν άλλο λόγο, συγγενικό με τον προηγούμενο, αλλά αυθεντικό; Μπορούμε να δούμε πώς γεννιέται αυτός ο λόγος και πόσο καλύτερος και πιο αποτελεσματικός είναι;

ΦAIΔPOΣ: Ποιος λοιπόν είναι αυτός ο λόγος και πώς λες ότι δημιουργείται;

ΣΩKPATHΣ: Είναι ο λόγος που γράφεται με πραγματική γνώση στην ψυχή όποιου μαθαίνει. Αυτός που έχει την δύναμη να υπερασπίσει τον εαυτό του· που γνωρίζει σε ποιους πρέπει να μιλά και σε ποιους να σωπαίνει.

ΦAIΔPOΣ: Εννοείς βέβαια τον ζωντανό και έμψυχο λόγο του γνώστη. Και σωστό θα ήταν να λέμε ότι ο γραπτός λόγος δεν είναι παρά είδωλο αυτού του λόγου…

ΣΩKPATHΣ: Αυτός που έχει γνώση των δικαίων, των ωραίων και των αγαθών… τους κήπους της γραφής θα τους σπείρει μάλλον σαν να παίζει ένα παιχνίδι και, όταν γράφει, θα γράψει συλλέγοντας υπομνήματα για τον εαυτό του, όταν η λήθη έρχεται μαζί με τα γηρατειά, και για όποιον άλλο ακολουθήσει τα ίδια ίχνη. Και θα χαρεί όταν θα δει τους κήπους του να βλασταίνουν απαλά. Τον καιρό που οι άλλοι ρίχνονται σε άλλα παιχνίδια, και ποτίζουν τον εαυτό τους στα συμπόσια και σε άλλες παρόμοιες συναναστροφές, τότε εκείνος, όπως φαίνεται, θα προτιμήσει να περάσει την ζωή του με τα παιχνίδια που μόλις περιέγραψα.

ΦAIΔPOΣ: Ενα πανέμορφο παιχνίδι βάζεις δίπλα σε ένα τιποτένιο, Σωκράτη. Πόσο ωραιότερο είναι να μπορεί κανείς να παίζει με λόγους, φτιάχνοντας μύθους για την δικαιοσύνη και για τα άλλα θέματα που θίγεις!

ΣΩKPATHΣ: Ετσι είναι βέβαια, αγαπητέ μου Φαίδρε. Πιστεύω όμως ότι πολύ ωραιότερη είναι η σοβαρή ενασχόληση με αυτά τα θέματα, όταν κάποιος χρησιμοποιεί την διαλεκτική τέχνη, και αφού βρει την κατάλληλη ψυχή, φυτεύει και σπέρνει μέσα της λόγους με αληθινή γνώση· λόγους ικανούς να υπερασπίσουν τον εαυτό τους και αυτόν που τους φύτεψε· λόγους όχι άκαρπους αλλά γόνιμους, απ’ όπου αναφύονται και νέοι λόγοι σε άλλες ψυχές, και έτσι διατηρούν πάντοτε μέσα τους αθάνατο το σπέρμα και φέρνουν στο κάτοχό τους την μεγαλύτερη δυνατή ανθρώπινη ευδαιμονία.

ΦAIΔPOΣ: Αυτό που λες είναι ακόμη ωραιότερο…

ΣΩKPATHΣ: Πρέπει λοιπόν πρώτα κανείς να ξέρει την αλήθεια για οτιδήποτε λέει ή γράφει· πρέπει ακόμη να αποκτήσει την δυνατότητα να δίνει τον ορισμό κάθε πράγματος ξεχωριστά, και, αφού το ορίσει, να ξέρει πώς να το διαιρέσει σε είδη μέχρι να φθάσει σε αυτό που δεν διαιρείται περισσότερο. Επιπλέον, πρέπει να έχει μια αντίστοιχη επίγνωση της φύσεως της ψυχής, να βρίσκει το είδος του λόγου που ταιριάζει στην φύση κάθε ψυχής, και έτσι να εκφέρει και να διαμορφώνει τους λόγους του: στην περίπλοκη ψυχή να απευθύνει περίπλοκους και περίτεχνους λόγους και στην απλή ψυχή λόγους απλούς. Μόνο τότε θα μπορέσει να μεταχειριστεί με τέχνη το γένος των λόγων…

Εσύ όμως τώρα πήγαινε και πες… πρώτον στον Λυσία και σε όποιον άλλον συνθέτει λόγους, δεύτερον στον Ομηρο και σε όποιον άλλον έχει συνθέσει ποίηση είτε σκέτη είτε με συνοδεία μουσικής, και τρίτον στον Σόλωνα και όποιον άλλον έγραψε πολιτικούς λόγους σε συγγράμματα που τα ονόμασε νόμους. Αν συνέθεσε αυτούς τους λόγους γνωρίζοντας πώς έχει η αλήθεια και μπορεί να την επικαλεστεί σε βοήθεια, και αν είναι σε θέση, εφόσον κληθεί να λογοδοτήσει για όσα έγραψε, να αποδείξει ο ίδιος ότι τα γραπτά του είναι ασήμαντα, αυτόν λοιπόν δεν θα πρέπει να τον ονομάσουμε με βάση τα όσα έγραψε, αλλά με βάση εκείνα με τα οποία ασχολήθηκε σοβαρά.

ΦAIΔPOΣ: Και τι όνομα λοιπόν του δίνεις;

ΣΩKPATHΣ: Να τον πω σοφό, Φαίδρε, θα ήταν βεβαίως υπερβολικό, αφού ο χαρακτηρισμός αυτός αρμόζει μόνο σε θεό. Αλλά να τον πω φιλόσοφο ή κάτι παρόμοιο, αυτό μάλιστα του ταιριάζει περισσότερο και είναι πιο σωστό.

[μετάφραση Β. Κάλφας] Ο μύθος της γραφής (Φαίδρος 274c-277a, με περικοπές) 

Πηγή:  efsyn.gr